Jak zainteresować dziecko pieniędzmi? – takie pytanie mogą zadawać sobie rodzice dzieci w wieku około 3-4 lat. To dobry moment, by rozpocząć edukację finansową. Pierwszym jej etapem jest poznanie przez dzieci fizycznej postaci pieniądza – monet i banknotów. Następnie zrozumienie ich wartości, znaczenia oraz sensu ich gromadzenia i zarabiania. Kolejnym etapem będzie poznanie bezgotówkowych form pieniądza oraz podstawowych zasad i form wszelkich transferów pieniężnych (np. przelewów) a także form płatności.
W tym artykule, definicje podstawowych pojęć, które jako rodzic zaangażowany w edukację finansową swojego dziecka powinieneś znać, będę przeplatał z ciekawymi historiami, które można „sprzedać” dziecku podczas ćwiczeń praktycznych. O konkretnych działaniach (zabawy, ćwiczenia) powstaną oddzielne wpisy. Dziś teoria – ale wcale nie trudna i nie nudna. A więc, zaczynajmy.
Spis treści
Jak zainteresować dziecko pieniędzmi?
Jednym ze skuteczniejszych sposobów zainteresowania dziecka pieniędzmi, oprócz zabaw z ich wykorzystaniem jest ciekawie opowiedziana historia lub przekazanie ciekawostek i anegdot. Te zapadają w pamięć, pobudzają wyobraźnię i zdecydowanie uatrakcyjniają naukę. Wiele z nich odpowiada też na trudne pytania dzieci o pieniądze, z którymi wielu rodziców może mieć problem.
Jak dzieci postrzegają pieniądze?
Przede wszystkim widzą jak dorośli wymieniają się pieniędzmi, wymieniają je na dobra lub usługi. Mogą mieć poczucie, że są czymś ważnym, bo dorośli podejmują działania, które zmierzają do ich zdobywania.
Czego powinny się od nas dowiedzieć?
Dzieci powinny wiedzieć, skąd te pieniądze się biorą. Po co dorośli zarabiają, po co wydają i na co konkretnie. Powinni znać wartość pieniądza oraz ich znaczenie. Powinni wiedzieć, że pieniądze to tylko narzędzie, a nie cel sam w sobie. Jest wielce prawdopodobne, że sposób w jaki rodzice postrzegają pieniądze, jak je traktują i jaki mają do nich stosunek, przejmą nasze dzieci.
Przyjrzyjmy się więc pieniądzom nieco bliżej.
Ewolucja pieniądza
Zanim krótko opiszę historię pieniądza i jego ewolucję, w kilku słowach o funkcji pieniędzy, jakie pełnią w gospodarce:
- funkcja cyrkulacyjna – pieniądz można wymienić na dobra lub usługi, ewentualnie na inny pieniądz,
- funkcja tezauryzacyjna – pieniądze przechowują określoną wartość. Gromadzenie pieniędzy pozwala się bogacić,
- funkcja obrachunkowa – pieniądze są miernikiem wartości, dzięki pieniądzom wiemy jaką wartość mogą mieć konkretne przedmioty lub usługi.
Jaka jest historia pieniędzy?
Barter
Dawno temu ludzie prowadzili koczowniczy tryb życia. Przemieszczając się, nie gromadzili pożywienia, ani swojego dobytku. Każda jednostka wytwarzała taką ilość dóbr, jaka była im potrzebna do bieżącej konsumpcji.
Kiedy ludzie zaczęli tworzyć osady, produkowali coraz więcej jedzenia i innych dóbr. Zaczęli je gromadzić, tworząc zapasy. Na pewne produkty pojawiały się jednak niedobory, których ludzie szukali u innych. To doprowadziło do rozwoju handlu wymiennego.
Najbardziej pierwotną formą handlu był barter. Ludzie realizowali swoje potrzeby poprzez bezpośrednią wymianę towarów między sobą. Transakcji dokonywano, kiedy obie strony wynegocjowały dogodną dla siebie cenę. Wymieniano zazwyczaj artykuły pierwszej potrzeby: bydło, zboże, narzędzia, żywność.
Niektóre towary zaczęto traktować jako odpowiednik dzisiejszego pieniądza (tzw. płacidła). Historycy twierdzą, że istniało około 150 odmian różnych płacideł (np. muszelki, herbata, kawa, skóry, płótna). W starożytnym Rzymie rolę taką pełniło bydło (po łacinie pecus; od tego słowa wywodzi się łacińskie słowo pecunia, co znaczy pieniądze). Z czasem płacidła stawały się coraz mniejsze i wygodniejsze w transporcie (np. sól).
Monety
W miarę upływu czasu zaczęto poszukiwać nowych form płatności. Każda cywilizacja poszukiwała towaru rzadko występującego i podzielnego, który mógłby stać się nowym środkiem płatniczym. Takimi towarami stały się kruszce i kamienie szlachetne, w szczególności złoto i srebro. Wprowadzenie pieniądza kruszcowego niosło ze sobą pewne utrudnienia. Za każdym razem należało bowiem ważyć odpowiednią ilość złota lub srebra, co stanowiło okazję do oszustw zważywszy na niedokładność wag. W związku z tym na danej porcji kruszcu zaczęto nanosić informację o wadze oraz o autentyczności metalu. Były to początki znanych nam dzisiaj monet.
Banknoty
Kolejnym etapem w ewolucji pieniądza było pojawienie się pieniądza w formie papierowej. Początkowo pełniły one funkcje przyrzeczenia wypłaty określonej ilości złota (tzw. kwity depozytowe) i znacząco usprawniły handel. Od tej pory kupcy zamiast kruszcu, posługiwali się kwitami depozytowymi, które były zdecydowanie wygodniejsze w transporcie.
Pierwszy papierowy pieniądz pojawił się w Chinach w VII wieku n.e. Powszechnie zaczęto jednak go używać w X wieku n.e. W Europie banknoty pojawiły się dopiero w XVII wieku. W Polsce pierwsze papierowe pieniądze, zwane biletami skarbowymi zostały wyemitowane w 1794 roku.
Pieniądz elektroniczny
Kolejnym etapem było wprowadzenie operacji bezgotówkowych (np. przy użyciu kart bankowych). Wraz z rozwojem technologii, banki wprowadziły pieniądz elektroniczny. Jest to elektroniczny zapis stanu posiadania pieniędzy na rachunku w banku. Wszelkie operacje finansowe są realizowane poprzez przelewy elektroniczne oraz karty.
Pieniądz elektroniczny jest uzależniony od funkcjonowania systemu bankowego oraz podlega inflacji. W celu wyeliminowania tych wad w 2009 roku wynaleziono pierwszą kryptowalutę o nazwie Bitcoin. Więcej o kryptowalutach wkrótce.
Formy gotówkowe
Monety
Historia
Wynalazek w postaci regularnego kawałka metalu zaopatrzonego w stempel władcy, gwarantujący zestandaryzowaną wartość, miał miejsce ok. 635 r. p.n.e. Za wynalazców pieniądza w formie monet uchodzą Lidyjczycy, mieszkańcy niewielkiego państwa w Azji Mniejszej (dzisiaj obszar Turcji). Złoto oraz duże zasoby surowców sprawiły, że władcy lidyjscy słynęli z zamożności. Jednym z nich (ostatnim) był Krezus. Jego imię do dziś pozostaje synonimem osoby bardzo bogatej.
Ile jest monet w Polsce?
W Polsce na koniec 2020 roku, w obiegu znajdowało się 20,2 miliarda polskich monet o wartości 5,45 miliarda złotych. Zastanawiasz się których monet jest najwięcej? Odpowiedź: jednogroszówek. Jest ich około 7,6 miliarda sztuk. Im większy nominał, tym liczba monet w obiegu maleje (źródło).
Monety kolekcjonerskie
Zbieranie monet okolicznościowych, które regularnie wypuszcza do obiegu Narodowy Bank Polski może być ciekawym hobby. Monety takie upamiętniają ważne wydarzenia, postaci i rocznice historyczne. Monety kolekcjonerskie wykonane są z metali szlachetnych – złota lub srebra.
Wszystkie monety okolicznościowe emitowane przez NBP są prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Ich siłę nabywczą określa nominał umieszczony na awersie. Niezależnie jednak od wysokości nominału, monety te mają swoją wartość kolekcjonerską, którą określa wolny rynek numizmatyczny.
Chcesz zerknąć na polskie monety kolekcjonerskie? Zajrzyj do internetowego sklepu kolekcjonerskiego NBP – https://kolekcjoner.nbp.pl/ . Niektóre złote monety o nominale 200 zł, można nabyć za prawie 4000 zł.
Monety jako inwestycje alternatywne
Polski rynek numizmatyczny w 2019 roku był wart 79,5 miliona złotych, tj. o 19% więcej niż w 2018 roku, co oznacza, że może być ciekawą alternatywą i opcją inwestycyjną. Średnia cena monety kolekcjonerskiej to ok. 2,1 tys. złotych (źródło). Handluje się głównie niedrogimi monetami (do 500 zł).
Poniżej liczba sprzedanych monet w 2019 roku w danym przedziale cenowym.
Źródło: Podsumowanie rynku numizmatycznego w 2019 r. – raport, Jakub Grzyb
Ciekawostki
Dlaczego niektóre monety na krawędziach mają charakterystyczne „ząbki”?
Dawno temu monety bite przez władców miały gwarantować odpowiednią zawartość kruszcu. Jednak o wartości monety decydował jej nominał, a nie zawartość. Dlatego próbowano odzyskiwać część kruszcu, z której wykonana była moneta, najczęściej poprzez skrawanie jej krawędzi. Taka moneta miała taką samą wartość nominalną, jednak osoby psujące monety odzyskiwały część kruszcu, który również miał swoją wartość. W obiegu zostawały głównie te mniej wartościowe monety, dlatego mówiło się, że „gorszy pieniądz wypiera lepszy”. Odkrycie tego prawa przypisuje się Mikołajowi Kopernikowi oraz Thomasowi Greshamowi, angielskiemu kupcowi, który założył w Londynie giełdę królewską w XVI wieku.
„Ząbki” na krawędziach monet miały zapobiec oszustwom, gdyż każda próba skrawania monety byłaby widoczna. Pomysł ten, aby w taki właśnie sposób zabezpieczać monety, zrodził się w głowie znanego fizyka Isaaca Newtona, który był zarządcą mennicy w Londynie w latach 1696-1701.
Porównaj ranty polskich monet o nominale 1 zł, 2 zł oraz 5 zł. Różnią się od siebie. Czym? Zerknij proszę sięgając po monety. Różnice pomagają osobom niewidomym.
Pierwsza polska moneta
Pierwszą polską monetą był denar Mieszka I z roku 982.
Z czego produkuje się polskie monety?
Za srebrną barwę naszych monet odpowiada miedzionikiel (mieszanka miedzi i niklu). Mniejsze nominały wyrabiane były kiedyś z mosiądzu (mieszanka miedzi i cynku), teraz obecnie ze stali z powłoką mosiężną.
Za złociste odcienie na polskich monetach odpowiada brązal – brąz otrzymywany głównie z miedzi i cyny, wzbogacany aluminium.
Kto produkuje polskie monety?
Mennica Polska w Warszawie. Emitentem (zleceniodawcą) jest Narodowy Bank Polski.
Banknoty
Jakie zabezpieczenia mają polskie banknoty?
Produkcją banknotów zajmuje się Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych. Wszystkie banknoty, które pojawiły się w obiegu od połowy lat 70., zaprojektował Andrzej Heidrich (zmarł w 2019 roku, w wieku 92 lat). Naturalne jest, że każdy banknot zawiera co najmniej kilka zabezpieczeń. Najbardziej charakterystyczne to:
- specjalny druk stalorytniczny, który daje efekt wypukłości,
- znak wodny przedstawiający portret władcy oraz cyfrowe oznaczenie nominału,
- nitka zabezpieczająca, którą można zauważyć patrząc na banknot pod światło. Nitka ta, gdy ją obserwujemy, ma postać pionowej, ciemnej linii, na której widoczne są cyfry oznaczające nominał oraz skrót „zł”.
Jeżeli chcesz dowiedzieć się więcej o zabezpieczeniach konkretnych banknotów, zajrzyj tutaj.
Ile jest banknotów w Polsce?
Na koniec 2020 roku, w obiegu znajdowało się 2,8 miliarda polskich banknotów o łącznej wartości 316 miliardów złotych. Najbardziej popularnym banknotem jest banknot 100 złotowy. W obiegu jest ich około 1,67 miliarda sztuk. Co ciekawe, banknotów o nominale 500 zł, których wydaje się być w obiegu mało, bo rzadko kto trzymał je w ręku, jest 38,5 milionów sztuk. W obiegu pojawiły się lutym 2017 roku.
Co robić z uszkodzonym pieniądzem?
Narodowy Bank Polski określił konkretne zasady wymiany zużytych lub uszkodzonych banknotów. Banknoty te można wymienić na nowe w kasie dowolnego banku działającego w Polsce. Inną opcją jest możliwość przesyłania wniosku (wzór wniosku) wraz ze zużytymi lub uszkodzonymi banknotami waluty polskiej przesyłką pocztową lub kurierską do Centrali Narodowego Banku Polskiego przy ul. Świętokrzyskiej 11/21 00-919 w Warszawie. Łączna wartość banknotów nie może przekroczyć kwoty 2000 zł. Zwrot równowartości wymienionych banknotów przekazywany jest na wskazany we wniosku rachunek osoby fizycznej przesyłającej banknoty do wymiany.
Banki zobowiązane są wymienić zniszczony banknot, jeśli więcej niż 45 procent jego pierwotnej powierzchni zachowało się w jednym kawałku i możliwe jest rozpoznanie jego nominału. Banknot, który zachował od 45 do 75 procent pierwotnej powierzchni, zostanie wymieniony za połowę jego wartości nominalnej. Banknot, który zachował ponad 75 proc. powierzchni, a także banknot przerwany bądź poplamiony, bank wymieni za jego pełną wartość nominalną.
Co to znaczy pranie brudnych pieniędzy?
Pranie pieniędzy to proces, przy pomocy którego dochody przypuszczalnie uzyskane z działalności przestępczej są przekazywane, przekształcane, wymieniane albo też łączone i mieszane z legalnymi funduszami w celu ukrycia lub zatajenia prawdziwego charakteru, źródła, ukierunkowania, przepływu lub własności tych dochodów. Celem procesu prania pieniędzy jest nadanie pozorów legalności funduszom uzyskanym z działalności pozaprawnej lub działań z nią powiązanych.
Pojęcie prania pieniędzy użyto po raz pierwszy w latach 20. XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Mafia chicagowska kierowana przez Ala Capone czerpała zyski z nielegalnej produkcji, sprzedaży i przemytu alkoholu. Aby ukryć proceder, członkowie mafii prowadzili legalną działalność handlowo-usługową, tj. sklepy, a przede wszystkim pralnie. Dochody nielegalne dopisywano do codziennych utargów, aby ukryć ich pochodzenie (Wikipedia).
Ciekawostki
Jakie są kary za fałszowanie pieniędzy?
Artykuł 310 kodeksu karnego mówi: „Kto podrabia albo przerabia polski albo obcy pieniądz, polski albo obcy znak pieniężny, który został ustalony jako prawny środek płatniczy, jednak nie został jeszcze wprowadzony do obiegu, inny środek płatniczy albo dokument uprawniający do otrzymania sumy pieniężnej albo zawierający obowiązek wypłaty kapitału, odsetek, udziału w zyskach albo stwierdzenie uczestnictwa w spółce lub z pieniędzy, innego środka płatniczego albo z takiego dokumentu usuwa oznakę umorzenia,
podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5 albo karze 25 lat pozbawienia wolności.”
W przypadku prania brudnych pieniędzy można podlegać karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8 (Art. 299 kk).
Jak mówi młodzież o pieniądzach?
W młodzieżowym slangu pieniądze mają wiele określeń, na przykład: koła (tysiące), hajs, kabona, kesz, mamona, maniana, moniaki, PLNy, siano, zet, zyl. O czymś zapomniałem lub o czymś jeszcze nie wiem? Daj znać w komentarzu.
Wartość pieniądza
W kontekście edukacji finansowej najmłodszych, oprócz poznania monet i banknotów, niezwykle istotne jest wyjaśnienie dziecku wartości pieniądza. Najłatwiej wytłumaczyć to w ten sposób, że każda rzecz, którą chcemy kupić ma określoną wartość, która równa jest określonej sumie pieniędzy, którą chce otrzymać właściciel tej rzeczy. W ekonomii mówi się o sile nabywczej pieniądza, która może być postrzegana jako ilość towarów i usług jaką można nabyć za określoną jednostkę pieniądza.
Warto wyjaśnić dziecku, że kiedy rosną ceny, za tą samą sumę pieniędzy możemy kupić coraz mniej (maleje ich siła nabywcza). Kiedy ceny spadają ma miejsce sytuacja odwrotna. Innymi słowy można powiedzieć, że kiedy rosną ceny, wartość pieniądza spada, a kiedy ceny spadają, wtedy wartość pieniądza rośnie.
Jako dorośli musimy pamiętać, że wartość pieniądza zmienia się w czasie. O tym powstanie również oddzielny, praktyczny wpis.
Formy bezgotówkowe i metody płatności
Wszelkie rozliczenia pieniężne między dwiema stronami mogą odbywać się za pomocą gotówki (monet i banknotów) oraz za pośrednictwem transferów pieniężnych z rachunków bankowych. Najpopularniejszym fizycznym środkiem umożliwiającym taki transfer zazwyczaj między sprzedającym, a kupującym są karty płatnicze. O kartach powstanie oddzielny wpis, więc będzie o nich jeszcze nieco szerzej. Wspomnę tylko, że pierwsze karty płatnicze pojawiły się w Polsce w 1993 roku. Dziś kartami można płacić niemal w każdym sklepie i punkcie usługowym, wsuwając kartę do terminala i potwierdzając transakcję PIN-em, zbliżeniowo lub przez internet, wykorzystując dane karty. Wyróżniamy karty:
- debetowe,
- kredytowe,
- obciążeniowe (charge),
- przedpłacone (pre-paid).
Dziś coraz częściej płacimy wykorzystując do tego telefon, np. za pośrednictwem BLIK (w 2020 roku tą metodą płatności lub transferu pieniędzy wykonaliśmy 424 milionów transakcji). W skrócie metoda ta polega na wygenerowaniu w swojej aplikacji bankowej 6-cyfrowego kodu, którym autoryzujemy transakcję w terminalu, bankomacie lub internecie. Inną formą płatności jest wykorzystanie do tego celu np. zegarków lub specjalnych naklejek (breloków, opasek).
Przelewy
Przelewy są najpopularniejszą formą rozliczeń bezgotówkowych. Można je realizować w banku, poprzez zlecenie wydane w placówce (coraz mniej popularne i zazwyczaj dodatkowo płatne), za pośrednictwem internetu, logując się do swojego konta lub za pomocą telefonu, wykorzystując aplikację mobilną jaką oferują banki (np. przelew na telefon).
Jakie wyróżniamy rodzaje przelewów?
- Elixir – system rozliczeń międzybankowych obsługiwany przez Krajową Izbę Rozliczeniową,
- Express Elixir, Bluecash – przyspieszony system rozliczeń,
- Sorbnet2 – prowadzony przez Narodowy Bank Polski międzybankowy system rozliczeń,
- SEPA – jednolity obszar płatności w euro. Przelew SEPA jest rodzajem przelewu zagranicznego.
Nowoczesne formy płatności
Gdy myślę o nowoczesnych formach płatności, mam na myśli płatności z wykorzystaniem urządzeń biometrycznych, służących do uwierzytelniania transakcji poprzez np. skanowanie linii papilarnych, analizę kształtu dłoni, rozpoznanie układu naczyń krwionośnych lub tęczówki oka. Przeszkodą w rozwoju takich form płatności mogą być bariery prawne.
Kto wie, być może za kilkanaście lat takie rozwiązanie będzie standardem. Tym bardziej warto zaciekawić dziecko tym tematem.
Jak wygląda płatność odciskiem palca? Zobacz:
Co ciekawe, jest w Polsce firma – PayEye, która wprowadziła już (we Wrocławiu) możliwość płacenia twarzą. Zobacz:
Filmy edukacyjne o pieniądzach na YouTube
Skoro jesteśmy już przy filmach, to na koniec kilka filmów edukacyjnych dostępnych na YouTube, w tematyce dziś poruszanej.
Krótka historia pieniądza
Jak robi się pieniądze?
O zabezpieczeniach polskich banknotów
Banknoty świata
Pranie brudnych pieniędzy
Pieniądze w PRL
Warto odwiedzić
Aby połączyć przyjemne z pożytecznym, tj. dowiedzieć się nieco więcej o pieniądzach, przy okazji zwiedzając Warszawę, polecam wizytę w Centrum Pieniądza. W Centrum Pieniądza NBP im. Sławomira S. Skrzypka można poznać podstawowe zagadnienia oraz skomplikowane procesy ekonomiczne. Dowiemy się, czym jest pieniądz, jaką przebył drogę i w jaki sposób pomaga nam w codziennym życiu. Centrum Pieniądza to swoisty wehikuł czasu, którym można dotrzeć do kluczowych miejsc związanych z historią pieniądza. Dzięki temu można stać się świadkiem narodzin monety i banknotu, pierwszych banków, teorii ekonomicznych, zobaczyć jak powstaje pieniądz, jak działa bankomat i karta kredytowa.
Niestety z uwagi na pandemię, aktualnie miejsce to jest zamknięte, natomiast warto o nim pamiętać, gdy wrócimy już do normalności (mam nadzieję, jak najszybciej). Póki co, zerknij na stronę Centrum – tutaj.
Jeżeli dotrwałeś do tego miejsca, to pięknie dziękuję. Mam nadzieję, że powyższe informacje, które tutaj przedstawiłem, są dla Ciebie przydatne i interesujące. Daj proszę znać w komentarzu, co sądzisz o takiej formie artykułu. I koniecznie zapisz się na newsletter, jeśli jeszcze tego nie zrobiłeś.